Büyükçekmece Menzil Külliyesi

Osmanlı İmparatorluğu halkının refahını, güvenliğini ve huzurunu sağlayan büyük ve gelişmiş bir medeniyettir. Üç kıtaya hükmeden bu cihan devleti pek çok teşkilat kurmuş ve halkına her konuda hizmetler sunmuştur. Camileri, medreseleri, köprüleri, çeşmeleri, hamamları, kervansarayları ve hanlarıyla halkının her ihtiyacını karşılayan Osmanlı sultanları “Osmanlı kentini” oluşturmak için hiçbir masraftan kaçınmamıştır. Bu büyük medeniyet ulaşım ve haberleşme için menzil teşkilatı oluştururken, güvenlik için de derbent teşkilatı kurmuştur. Bu araştırmada bizim konumuz Büyükçekmece Menzil Külliyesi olduğu için, öncelikle sizlere Osmanlı’da ulaşım ve haberleşme ağının en önemli parçası olan menzil külliyeleri hakkında bilgi vermek istiyorum.

Osmanlı İmparatorluğu özellikle XVI. yüzyılda topraklarını üç kıtaya kadar genişletmiş olduğu için haberleşme ve ulaşım hayati önem arz etmekteydi. Ulaşım, haberleşme, ticaret ve bir kent dokusu oluşturmak için en gerekli ögeler ise kervansaraylar, hanlar, köprüler, çeşmeler ve diğer mimari yapılar idi. İmparatorluğun posta teşkilatını oluşturan ulakların, hacca giden vatandaşların, kervanların ve sefere giden ordunun dinlenmek ve tüm ihtiyaçlarını karşılamak için durdukları, konakladıkları bu mimari yapı topluluklarına “menzil külliyesi” denir. Fatih Mühürdaroğlu’nun da belirtiği gibi, “Menzil külliyeleri, XVI. ve XVII. yüzyılda Osmanlı külliye mimarisinde ayrı bir grup olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle XVI. yüzyılın Sosyo-ekonomik ve askeri özelliklerini, en tipik yanlarıyla bize yansıtan bu külliyeler, Sinan’la bütünleşerek daha da anlam kazanmaktadır”.24 Çünkü XVI. yüzyıl menzil külliyeleri de Sinan’ın elinde hayat bulmuştur.

Menzil külliyelerinin kuruluşu ve gelişimi menzilhanelerle olmuştur. Menzilhaneler haberleşmeyi sağlamak amacıyla kurulmuşlardır.25 Osmanlı İmparatorluğu’nun posta teşkilatını oluşturan ulakların konaklayıp, atlarını değiştirdikleri ve dinlendikleri yapıya menzilhane denirdi. Asya, Avrupa ve Afrika’yı topraklarına katmış Osmanlı İmparatorluğu’nda ulaşım ve haberleşme hayati öneme sahipti. Bu nedenle düzenli ve sistemli bir haberleşme ağının sağlanması için yollar, köprüler, kervansaray ve hanlar yapılmalıydı. Zamanla menzil külliyesi haline gelen bu yapı toplulukları başka amaçlara da hizmet etmeye başlamıştır ve işlevselliği artmıştır.

Menzil külliyelerinin üstlendiği bir diğer görev de sefere giden ordunun dinlenme ve malzeme takviyesi yapmasına olanak sağlamasıdır. “Osmanlı İmparatorluğu’nun klasik dönemi (1500-1800) boyunca tek bir tanımı ve ismi olmayan “lojistik”, son dönemlerde; istihkâm, gıda, giyecek, silah, mühimmat, sağlık, nakliyat vb. destek hizmetlerinin tümünü kapsayan “menzil teşkilatı” adıyla genellendirilirdi”.Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ adlı eserinde menzil külliyelerinin amacını şöyle anlatır: “Sultanlar, ana yollarda yolculuğun rahat ve güvenli olmasını sağlamak için vakıf olarak zaviye ve menziller kurmuş, saray ve devlet görevlilerine mülk ve çiftlikler bağışlayarak bu yolda teşvik etmişlerdir.” Kanuni Sultan Süleyman ile Sokullu Mehmet Paşa buna en iyi örneklerdendir. Büyükçekmece 16. yüzyılda Balkanlara yapılan seferler nedeniyle önem kazanmaya başlayınca, Büyükçekmece Menzil Külliyesi Kanuni Sultan Süleyman ve Sadrazamı Sokullu Mehmet Paşa tarafından imar edilmiştir. Fatih Müderrisoğlu’nun verdiği bilgiye göre Sultan Süleyman köprü, kervansaray ve çeşmeyi yaptırırken, Sokullu ise kendi adıyla anılan Sokullu Mescidi’ni, on altı dükkân ve dokuz oda yaptırmıştır. Sokullu’nun yaptırdığı oda ve dükkânlar günümüze kadar gelememiştir. Külliyenin tüm mimari yapılarında kitabe yoktur. Köprünün ve çeşmenin kitabesi varken, kervansaray ve mescit kitabesizdir. Bu nedenle Gönül Cantay mescit ve kervansarayın yapım tarihini külliyedeki üç kemerli çeşme kitabesine dayandırılmaktadır. Bahsi geçen çeşme külliyenin diğer önemli mimari yapısı olan Sultan Süleyman Çeşmesi’dir. Çeşmenin kitabesindeki tarih ise 1566’dır. Köprünün kitabesine göre köprü 1567’de tamamlanmıştır. Bu durumda külliye 1566-1567 yılları arasında inşa edilmiştir.

Büyükçekmece Menzil Külliyesi 1998 yılında Büyükçekmece Belediye Başkanı Dr. Hasan Akgün’ün özverili çalışmaları neticesinde Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Anıtlar Kurulu’ndan alınan izinle gerekli yenileme ve çevre düzenlemesi yapılarak “Kültür Park” ismiyle halka açılmıştır. Dr. Hasan Akgün gecekondular içinde harabeye dönmüş Mimar Sinan’ın eşsiz eserlerini kurtarmış ve Büyükçekmece halkına sunmuştur. Kültür Park bünyesinde bulunan “Yöre Evleri” ise Anadolu’nun her köşesinden farklı tatlar sunmaktadır külliyeyi gezenlere. Sinan’ın inşa ettiği bu güzel külliye hala insanlara hizmet görevini sürdürmektedir. Bir zamanlar yolcuların konakladığı ve dinlendiği külliye şimdilerde Büyükçekmece halkının bir araya gelerek sosyal faaliyetlerde bulunduğu, festivallerin ve konserlerin düzenlendiği güzel ve ferah bir mekân. Sinan’ın güzel eserleri arasında dolaşmak ise çok daha başka bir keyif veriyor insana…